tekst siódmy z 19 marca 2024

Paul Lunde, Tajemnice szyfrów, Carta Blanca sp. z o.o, Grupa Wydawnicza PWN

Hanna Dziechcińska, Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1996

 

Moja babcia miała kiedyś dużą toaletkę. Solidną i drewnianą podstawę wieńczyły trzy lustra. Jedno duże centralne i dwa mniejsze skrzydła boczne. Będąc dzieckiem, jak zaczarowany, przez wiele lat przesiadywałem przed tym meblem, ustawiając lustra pod różnymi kątami, mnożąc odbicia i próbując zliczyć zwielokrotnione rzeczywistości.

Wydaje mi się, że nieco podobnie jest z szyframi, a także z symbolami, które wykorzystane przez twórców zamieniają się w znaki. Między szyfrem, symbolem i znakiem istnieją istotne różnice, które wymagają choć krótkiego przedstawienia.

Szyfr jest próbą zwielokrotnienia przeszkód w drodze do odczytania jednego konkretnego komunikatu. Gdy ktoś nie zna algorytmu i kodu lub polegnie na łamaniu ich, nie dotrze do finału, czyli do logicznej informacji, która została zaszyfrowana. Ze znakami i symbolami jest inaczej. Mogą one być ukryte, lecz jeśli je odnajdziemy, to powinniśmy dojść do odczytania przybliżonej treści lub prawdy, którą autor chciał nam oznajmić.

Dlatego uważam, że nawet z punktu widzenia logiki, mówienie o szyfrach jakiegoś twórcy nie ma większego sensu, bowiem analiza jego twórczości zmuszałaby nas do jedynego logicznego odczytu jego dzieł, bo do tego prowadzi przecież złamanie szyfru.

A tu pojawiają znaczące „komplikatory”, bowiem wielu twórców, do których ewidentnie należy zaliczyć Matejkę, preferowało komunikat wielopoziomowy, a ten zakładał, że tylko nieliczni, którzy odnajdą klucz do znaczeń, będą w stanie dotrzeć na wyższe poziomy ich odczytania. Gdybyśmy więc chcieli mówić o szyfrach albo kodzie Matejki, to tak na dobrą sprawę odpowiadałoby to sytuacji szyfrowania poezji symbolistycznej.

Ze znakami i symbolami jest jeszcze jeden problem. Otóż szamani nauki starają się ustawiać lustra w taki sposób, by mnożyć znaczenia. W ten sposób dokładają kolejne poziomy kodu, po to by ktoś, kto chce się przedrzeć do logiki i istoty przekazu pozostał z gaciami opuszczonymi do połowy kolan i z komunikatem:

„ - A lać na to ! To przecież może znaczyć wszystko!”.

Szczerze mówiąc, pozyskanie takiej świadomości nie jest rzeczą miłą, ani przyjemną, bowiem może zamienić spacery po muzeach w coś, co przypomina spacer po toalecie publicznej.

Nie mniejszą pułapką jest dawanie wiary mędrcom upierających się przy jednym i jedynym odczytaniu znaku, czy symbolu; odczytaniu stemplowanym uczelniano-mistrzowskim certyfikatem. Tu na szczęcie można użyć podstawowych narzędzi, czyli faktów i logiki i spróbować owe „widzenia wszechwiedzących” zakwalifikować jako mniej udaną realizację obrazu „Ślepcy” Breugla:

Peter Breugel Starszy, Ślepcy

Próbując szukać wydanych po polsku wartościowych książek dotyczących odczytywania szyfrów natkniemy się przede wszystkim na historie dotyczące Enigmy, trochę materiałów związanych z II Wojną Światową, ewentualnie publikacje dotyczące rozwiązania tajemnicy hieroglifów. Rodzimi historycy raczej unikają tych tematów, bo trudno im sobie wyobrazić, by humanista mógł się grzebać w algorytmach albo renesansowych partyturach. I mamy to co mamy, czyli prawie nic. Chwalebnych wyjątków wielu nie znajdziemy. Dwa z nich tu przedstawię. Jednym jest wydanie prawie trzystustronicowej popularyzatorskiej księgi p.t „Tajemnice szyfrów”, drugim - dwa razy mniej okazała rodzima książeczka „Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku”. Ta ostatnia książka zakotwiczona jest bardziej w symbolice i nosi mniej znamion popularyzacji, a więcej - naukowości.

Kompilacja zaproponowana przez Paula Lange urzeka oprawą graficzną i szerokim wachlarzem przedstawionych zagadnień. Niektóre z nich znamy z innych popularyzacji - ot choćby tajemnice pentagramu, sekretne znaki heretyków, różokrzyżowców, alchemii, kabały czy nekromancji. Autor proponuje nam także fascynującą i przystępną wycieczkę po najbardziej znanych złamanych szyfrach: dysku z Fajstos, hieroglifach, szyfru Cezara, średniowiecznych systemach szyfrowania, szyfrze Bacona, szachownicy Polibiusza i wielu wynalazkach ery nowożytnej. Księga jest raczej podręcznym słownikiem opisujących kolejne kody i próby uczynienia niektórych dziedzin hermetycznymi i zabezpieczonymi przed osobami niepożądanymi. Być może rozczaruje ona biorących udział w regularnych próbach odczytywania symboliki banknotów, czy monet proponowanych przez Piotera, ale uświadamia o jak wielu rzeczach dotyczących kryptologii nie mamy zielonego pojęcia.

Wsparci tą wiedzą możemy nieco raźniej przystąpić do wątku, który niespodziewanie nam umknął, czyli do Matejki. W przypadku jego dzieł powinniśmy przyjmować, że podsuniętych przez twórcę rozwiązań jest kilka i mogą być kompletnie odmienne w zależności od grupy, z którą komunikował się malarz. Widzowie nie znający polskiej kultury, ani historii mogli zachwycać się jego obrazami podziwiając kulturę materialną uchwyconą na płótnach. Rodacy, którzy chcieli tam odnaleźć sienkiewiczowskie „pokrzepienie serc” czynili to bez większego wysiłku znając jedynie podstawowe fakty historyczne. Ci, którzy chcieli sięgnąć głębiej musieli używać „map postaci”, które zazwyczaj wraz z krótkim opisem sporządzał sekretarz Matejki Marian Gorzkowski.

Ale i to nie był „najwyższy stopień” wtajemniczenia w warstwę znaczeniową płócien.

Matejko nie raz obdarowywał swoją podobizną bohaterów jego dzieł. Jednak tylko w „Hołdzie pruskim” uczynił to dwukrotnie. Dał swą twarz Stańczykowi i Bartolomeo Berecciemu. Moim zdaniem w ten sposób zasygnalizował nam wagę tego wielkiego płótna – więcej Matejki w Matejce, to używając znanego nam (ale nie koniecznie naszym dzieciom i wnukom) kodu, to po prostu „więcej cukru w cukrze”. Pewien piszący niegdyś, a umarły już artysta, twierdził, że zbliżając się do „Hołdu pruskiego” odczuwa się „korny lęk, że obcuje z ze zjawiskiem niezwykłym i niepowtarzalnym”, które określa mianem „świętości”. Ja się z tym zdaniem zgadzam i obiecuję, że mozolną drogę ku odnajdywaniu coraz wyższych -historiozoficznych, a nawet religijnych znaczeń tego dzieła, krok po kroku spróbujemy przebyć.

Póki co wróćmy do obdarowanych matejkowską twarzom postaci. Tym co je łączy jest berło. Berecci trzyma ten królewski atrybut w prawej dłoni, pozbawiając go tym samym Zygmunta Starego. Zauważmy, że berło jest ukryte w samym zakątku dzieła. Stańczyk nakrywa swą dłonią flet, który kształtem berło przypomina. Berło trzymane przez florentyńczyka Bartolomeo wieńczy korona. „Koroną berła” błazeńskiego jest dłoń Stańczyka. I tutaj właśnie pojawia się kluczowa kwestia logicznej interpretacji dzieł. Jeśli artysta daje swoim postaciom twarz to powinien je także obdarzyć swoimi innymi członkami. Czy Matejko czyni to z dłońmi? Gdy się wnikliwie przyjrzymy, to okaże się, że nie. Prawej dłoni (trzymającej berło prawie nie widzimy, gdyż na niej kończy się (a może zaczyna?) obraz. Lewa dłoń Berecciego mogłaby należeć do jakiegoś kolosa od biedy do strongmena pracującego w kamieniołomach, ale na pewno nie jest „oryginalną” dłonią drobnego Matejki. Jego prawdziwe i subtelne i szczupłe „narzędzia malarskiej roboty” możemy oglądać na fotografiach.

Dłonie naszego mistrza nie mają żadnych wspólnych cech z wyglądającymi groźnie, by nie rzec demoniczni dłońmi z „Hołdu pruskiego”. Idąc tym tropem, powinniśmy zwrócić uwagę na ręce Stańczyka. Podobnie jak u Berecciego jedna ręka błazna jest nieco skryta. Druga niesie ewidentnie diabelskie konotacje. Coś co dziś popkultura sprowadziła do satanistycznego gestu znanego pod starą nazwą „mano corunta” w basenie Morza Śródziemnego, a zwłaszcza we Włoszech jest gestem odpędzającym nieszczęścia. Tradycyjnie używa się go do przeciwdziałania lub odpierania uroku „złego oka” (po włosku : malocchio).

Matejko odbył długą podróż po Włoszech w trakcie której na pewno znaczenie tego gestu poznał, choć trzeba przyznać, że w starym malarstwie wcale nie tak łatwo go odnaleźć. Oto jeden z nielicznych przykładów:

Portret kobiety I mężczyzny przy oknie, Fra Filippo Lippi, około 1440

Inne – nieco podobne ułożenie dłoni można odnaleźć na hiszpańskiej rycinie opowiadającej alegorycznie o monarchii hiszpańskiej z czasów Filipa II. Zdobi ona okładkę książki Hanny Dziechcińskiej. Przeczytajmy jaką ideę niesie ten rysunek:

 

„Dłoń, która (…) przedstawia rękę Filipa II, ma znaczenie symboliczne i ewokujące lekturę interpretacyjną. W repertuarze emblematycznym bowiem ręka otwarta, często umieszczona wraz z okiem, tradycyjnie stosowana była dla przedstawiania czujności i mądrości monarchii. Tutaj, każdy z czterech palców wyprostowanych odnosi się do księstw chrześcijańskich: Leon, Kastylii, Aragonii i Navarry. Palec zgięty, to brakująca do całości Portugalia”. (s.52)

Gdybyśmy odnieśli ten alegoryczny sposób przedstawiania jedności królestwa do układu dłoni Stańczyka, to mogłoby nam wyjść, że błazen zginając dwa środkowe palce ostrzega, że Albrecht Hohenzollern oprócz emancypacji Prus Książęcych będzie próbował zgiąć jeszcze jeden palec Zygmunta Starego i wyrwać mu Prusy Królewskie. Argumentacja w sumie logiczna, ale przy interpretacji liczą się także fakty. Matejko nie zwiedzał hiszpańskich muzeów, antykwariatów ani bibliotek i prawdopodobnie rzeczona symbolika nie była mu znana.

Dużo bardziej przydatny dla logicznych i opartych o fakty odczytań jest moim zdaniem obraz Fra Fillipo Lippiego.

Trzeba przyznać, że trudno o lepsze zobrazowanie znaczenia tego nieco złowieszczego gestu, którym dziś się zajmujemy. Mężczyzna, najprawdopodobniej mąż portretowanej kobiety, odgania gestem dłoni wszelkie zło, które mogłoby zagrozić ich jeszcze nie narodzonemu dziecku, które kobieta będąca w ciąży, czule osłania dziecię swoimi delikatnymi dłońmi splecionymi na swym łonie. Bohaterowie obrazu są spokojni i ufni w to, że nic strasznego im się nie przydarzy.

Gest dłonią, który czyni Stańczyk na obrazie „Hołd pruski” był zauważony przez niektórych uważnych badaczy jego twórczości. Jedna z odnalezionych przeze mnie interpretacji mówi o „wieszczeniu” tym gestem „przyszłych burz nad Rzeczpospolitą”.

Ta interpretacja wyda się nieco niedokładną, gdy przyglądamy się dziełu Lippiego. Mężczyzna odpędza urok „złego oka” patrząc na swoją wybrankę. Na „Hołdzie pruskim” Stańczyk patrzy na nas - to MY mamy spojrzeć na to dzieło „dobrym okiem”, okiem które ujrzy, co naprawdę dzieje się na krakowskim rynku.

To MY jesteśmy „zauroczeni” przepychem strojów, atmosferą święta, Złotym Wiekiem, poczuciem dumy z naszej historii. To wielki artysta, wielki Matejko, rzucił na nas swą diaboliczną dłonią urok. Metaforycznie rzecz ujmując dłoń Berecciego zbudowała architektoniczne skarby Wawelu, a Matejko stworzył olśniewającą, monumentalną, magiczną scenę. Niestety to tylko złowrogie sztuczki, które czarują nasze oko i czynią je de facto okiem złym i ślepym. Stańczyk ma nas odczarować, ma uczynić nasze oko „okiem dobrym”, widzącym dużo więcej, sięgającym dalej i głębiej.

Cóż więc uczynił Marian Konieczny zmieniając układ palców Stańczyka przyklejonego do warszawskiego pomnika Matejki? Nie sądzę by nas kierował na druga stronę ulicy Puławskiej, byśmy próbowali odnaleźć tam ukryte sensy.

Warszawski pomnik Jana Matejki

Konieczny ową zmianą, unieważnił gest Stańczyka. Odebrał mu moc symbolu. Stając naprzeciw panaMarianowej podróby pozostaniemy pod wpływem uroku „złego oka”, pozostaniemy ślepcami. Marian odebrał błaznowi moc. Mało tego w sposób symboliczny odebrał tę moc również Matejce, gdyż pozbawił go magii jego dłoni; dłoń Stańczyka bowiem to jednocześnie dłoń Matejki.

Czy pan Marian uczynił to świadomie? Ja uważam, że tak i kiedyś dorzucę do udowodnienia tej tezy garść innych argumentów. Póki co poprzestańmy na konstatacji, że realizacja Mariana Koniecznego nie chroni nas, lecz rzuca na nas urok złego oka. Nasze oczy nie są w stanie się przebić przez mgłę tej klątwy. Nie widzimy więc, że pierwszy lepszy Marian odbiera moc Mistrzowi, że unieważnia jego przesłanie. Nie widzimy także i nie dociera do potwornośc faktu, że przechodzimy obojętnie obok miejsca, w którym krzyż wylądował na zwieńczeniu pomnika czynu rewolucyjnego, powszechnie nazywanego „wielką cipą” lub „piczką”. Nawet gdyby, ów krzyż miał być jedynie symbolem miasta, to czy fakt ten nie powinien burzyć jego mieszkańców?

A czy pozbawianie mocy matejkowskich symboli nie przypomina wam czasem opisywanej tu niedawno protestanckiej burzy, która miała pozbawić mocy posągów świętych? .

Pora kończyć tę niewesołą opowieść, Zaczęła się ona od opisu toaletki mojej babci. Zakończy się tak, jak zwiedzanie domu Matejki przy ulicy Floriańskiej. A jak się ono kończy? Jakie są ostatnie mijane przez nas eksponaty? Chyba nikt ich nie zauważa, bo do dziś nie odnalazłem żadnych ich zdjęć umieszczonych w internecie. Czyżby i tu działał urok "złego oka", który nie pozwala nam dostrzec dwóch dużych bogato rzeźbionych weneckich luster.

A jesli nawet uda nam się je kątem oka zauważyć, to czy zobaczymy rzucającego urok woźnicę, który popędza konie gnające ku nam ze swymi "urokliwymi" odbiciami rzeczywistości. Czy jesteśmy w stanie oprzeć się klątwie, gdy odbity świat opaty jest na czarnych rogach, których moc tępią odrobinę bezradne i spłoszone anioły?

C.D.Nastapić powinien. Wszak Stańczyk to nie jedyny bohater Hołdu, który czyni taki gest.

 

Tu link do innych ciekawych książek z biblioteki Betacoola, sprzedaż których pomaga Władkowi - Magistrowi Sztuki, którego satn zdrowie na razie bardzo go od tej sztuki oddala.

Cykl Requiem dla błazeństwa:

Requiem dla błazeństwa. Część 1 - Od przypadku do przypadku, aż do Znaku

Requiem dla błazeństwa. Część 2 - O przekleństwie rzeźby wiecznie żywej

 

 

---

tagi: znaki  diabeł  kraków  pomnik  jan matejko  znak  stanczyk  błazen  hołd pruski  tajemnica  marian konieczny  paul lunde  hanna dziechcinska  gest  szyfry  kody  lustra  urok  mano corunta  złe oko 

	Alfatool
	19 marca 2024 21:19

24     879    12 zaloguj sie by polubić