tekst dziewiąty z 23 marca 2024 r.

Łukasz Cranach Starszy, Sąd Parysa

 

Sergiusz Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989, PWN, nakład 2750+250 egz., s.371

 

W czwartej części cyklu poznaliśmy skrawek twórczości Łukasza Cranacha Starszego, którego pozwoliłem sobie określić „mistrzuniem” i analizę jego dzieł poświęconą cyklowi obrazów przedstawiających Wenus, któremu to cyklowi, pani Małgorzata Żuk-Kulesza starała się nadać odpowiedniej szykowności, słowem „glamour”.

Twierdziła ona także, że ów szczególny czar obrazów wynikał z połączenia nagości z wykwintnymi dodatkami jubilerskimi, kapeluszami i szatami tak zwiewnymi jak bisiorowy zefirek. Nie bardzo nam co prawda do mitologicznych odniesień pasował złoty bogato zdobiony krzyż na gołej piersi jednej z Wenusek, ale uznaliśmy, że byś może wnętrzarski styl glamour polegający na mieszaniu elementów z różnych epok, taki anturaż tłumaczy.

Pani Małgorzata w swojej naukowej pracy postanowiła w poniższy sposób uzasadnić użycie tego rzadko używanego w poważnych dysertacjach słowa :

"(Cranach) zaskoczył widza, przywykłego do gotyckiej stylizacji, ich zmysłowością, dekoracyjnością atrybutów i uwiódł widza, tak jak można omamić niewinnego człowieka pewnym blichtrem. Ale w tym kontekście słowo glamour posiada jak najbardziej pozytywny sens".

Spróbuję teraz niczym Łukasz Cranach skoncentrować się na wdzięcznym obnażeniu, tych dwóch pięknych niczym piersi Wenus, zdań. Posłużę się niestety nie pędzlem i farbą, jak czynił to Cranach, tylko wiejską dociekliwością. Z powyższego tekstu możemy wysnuć wniosek, że pozytywny sens słowa „glamour” polega na zaskoczeniu, uwiedzeniu i omamieniu niewinnego człowieka. Z uwiedzenia i omamienia niewinnego człowieka wynika zazwyczaj utrata niewinności i wepchnięcie go w nowy wcale już nie niewinny styl i udekorowany nim świat. Chciałoby się zapytać, gdzie w tym tkwi ów „pozytywny sens”? Może w tym, co pani Małgorzata określa łamaniem kolejnych estetycznych barier, które jak twierdzi odbywały się na podstawie zleceń:

„Zamawiający je klienci Cranacha wymagali, by dzieła te poruszały ich wzrok, ale też inne zmysły. Wizerunki biblijnych i mitologicznych heroin i męczennic zamawiano nie tylko na dwór elektora, ale też czynili to zamożni mieszczanie. Cranach zapisał się w dziejach sztuki jako ten, który jako pierwszy nie bał się przedstawiać nagości postaci biblijnych, złamał kościelne tabu nałożone na nagość osób świętych.

Malarz nadał obnażonemu ciału pozytywne konotacje: jego naga Lukrecja, pomimo swej zmysłowości, aktem samobójstwa prezentuje najczystsze, najszlachetniejsze zachowanie kobiety, która nie chce żyć w hańbie i wybiera śmierć. Zatem nagość u Cranacha posiada wymiar moralny”.

Cranach - Lukrecja (Muzeum Sztuki w Niżnym Nowgorodzie)

Zaznaczę, że przy rozbieraniu do rosołu powyżej cytowanych kwestii, wiejska logika nieco wysiada. Pierwszym cisnącym się na usta pytaniem jest jakie to jeszcze „inne zmysły” poruszać miały dzieła Cranacha. Nie sądzę, by poruszały słuch, chyba także nie dotyk i węch. Smak oczywiście także nie wchodzi w grę, o czym będzie tu jeszcze mowa, bo wiele dzieł Cranacha niegdyś budziło?, a na pewno budzi dzisiaj duży niesmak. No i proszę – lista zmysłów się skończyła, a ja siedzę nadal nieporuszony. Nieśmiało więc pytam, pani Małgosiu, jakież to „poruszenie innych zmysłów” miała pani na myśli? Patrząc na cranachowe podroby, wychodzi mi z nich ewidentna próba poruszenia zmysłowości za pomocą silnych bodźców wzrokowych, którą dziś nazywamy pornografią. Więc zgodzę się na zdanie, że „nagość u Cranacha posiada wymiar moralny”, ale jedynie w takim sensie, że owa nagość go „omamia”, „pozbawia niewinności” i moralności próbuje natarczywie wręcz pozbawić.

źródło: https://lucascranach.org/imageserver-2022/DE_smbGG_1606_FR-none/01_Overall/DE_smbGG_1606_FR-none_2013_Overall-m.jpg

Badaczka z KUL-u, by zachować naukowy obiektywizm, o niezbyt pozytywnym odbiorze cranachowej sztuki zdecydowała się wspomnieć:

„Zarzucano artyście, że jest artystą na usługach dworu, że maluje obrazy przyjemne dla oczu mężczyzn i że jego Wenus odbierane są przedmiotowo, jako obiekt męskiej rozrywki. Berthold Hinz uważał, że Cranach zdradzał szczególną predylekcję do oddawania ciała w sposób wyrafinowany, w takiej estetyce, jaką lubili jego klienci. Wysuwano przypuszczenia, że malarz uwiecznił kurtyzany obecne na dworze elektora. Ale nie należą do nich postaci Wenus. Ich oblicza są szlachetne, podczas gdy kurtyzany przedstawiał w sposób karykaturalny, zniekształcając ich wizerunek, w czym dokonywał też oceny ich postępowania (sceny są wyzwolone erotycznie, a nawet lubieżne)”.

Co za przykra niespodzianka. Cranach (przynajmniej w oczach niektórych facetów) był służalczym dworskim pacykarzem, traktującym kobiety przedmiotowo, byle schlebić niskim męskim potrzebom, przedstawiał je w sposób „wyzwolony erotycznie, a nawet lubieżny”. Co na to pani Małgorzata? Wydaje się, że nic to. Ważne, że Wenus były glamour, ale na wszelki wypadek lepiej trochę pewne niepiękne - z punku widzenia współczesnej kobiety - wątki trochę zabełtać:

Czy Wenus Cranacha można postrzegać jako emanację pięknego ciała? Tak. Z pewnością jest to manifestacja kobiecej urody. Kobieta w twórczości Cranacha odgrywa ogromną rolę. Malarz uwieczniał piękne męczennice, eleganckie boginie mitologiczne i współczesne ekskluzywne mieszczki i członkinie dworu elektora. Ich ciało nie oburzało widzów, ale prezentowało szyk i elegancję, jakie kojarzono z elitarnością świata dworskiego. Jednak wielu współczesnych artyście oskarżało go o zdradę sztuki i podporządkowanie jej teologii; inni o zbytnie rozerotyzowanie wizerunków i służalczość wobec dworu elektora. Cielesności w obrazach Cranacha nie sposób jest jednoznacznie zinterpretować”.

Cranach - Fontanna młodości

Czegoż my tu nie mamy. Zdrada sztuki, najprawdopodobniej na skutek służalczości wobec dworu elektora. Ciśnie się pytanie, o to o podporządkowaniu jakiej to konkretnej teologii napomina badaczka. Mnie urzekła fraza „członkinie dworu elektora”, która feudowsko oddaje cały uwieczniony przez Cranacha stręczycielski, otaczający go klimacik.

Proponuję, byśmy dali już spokój estetyczno-obyczajowemu nowatorstwu proponowanego przez Cranacha i zastanowili się jakimi motywami kierował się krusząc gotyckie wzorce i stare normy.

Odpowiedź znajdziemy w opisywanej już w tym cyklu książce Sergiusza Michalskiego p.t. „Protestanci a sztuka”. Poczytajmy:

„Spór o obrazy postawiła na porządku kwestię zagrożenia sztuki. (…) Bardzo wcześnie uświadomiono sobie fakt, iż reformacja oznacza koniec dotychczasowego systemu i organizacji sztuk plastycznych. Najwcześniej przejawy kryzysu dotknęły artystów. Niektórzy z nich stali się obrazoburcami, inni jak Durer, podjęli się obrony sztuki, większość jednak, spauperyzowana przez załamanie się mecenatu kościelnego szukała w desperacji różnych źródeł utrzymania. Z karykaturalną przesadą ukazał to – oscylujący między luterańskim a kalwińskim stanowiskiem – norymberski malarz Greiffenberger. „Malarze, snycerze i wycinacze klocków mówią: skoro świeci już się nie liczą, to malować będą nierządnice i łobuzów, jeśli to może przynieść pieniądze. (s.312)

„Luterański artysta Heinrich Vogtherr stwierdzał (…), iż wydarzenia w Niemczech (obrazoburcze – przyp. moje) „wszystkie subtelne i wolne sztuki znacznie pomniejszyły” (s.313)

Smutne wnioski płynące z wypowiedzi reformacyjnych artystów są takie, że ten postępowy prąd i obrazoburcze trendy uczyniły wszelkie sztuki mniej subtelnymi i mniej wolnymi. Pora więc wróćić pod cranachowy obraz Wenus stojącej pod jabłonią i podumać, czy nie jest to także przy okazji obraz ukazujący moment wypędzenia z raju.

Wszak obrazoburcze rozróby opisane w pierwszej części cyklu zamknęły wota raju mecenatu kościelnego, pod którym na ilość zleceń i tematów artyści raczej nie narzekali. Nagle stanęli oni przed koniecznością patrzenia w swoich pracowniach na mniej lub bardziej wątpliwej urody kobiece i męskie modele, w poszukiwaniu zdecydowanie mniej subtelnych niż dotąd tematów i pieniądza, który się nagle ulotnił. Musieli zapewne zmierzyć się z posądzeniem o grzech, gdy stawiali przez sztalugami nagie „członkinie elektorskiego dworu” lub zwykłe kurtyzany. Musieli zapewne wytłumaczyć bliskim osobom konieczność stawania twarzą w twarz wobec gołych wyzwań nowej sztuki. Mało tego musieli stać się komiwojażerami nowej estetycznego stręczycielstwa. Ci, którzy byli przyjaciółmi Lutra lub elektorskiego dworu miei łatwiej i byli w stanie sprzedać swoją twórczość. Niestety musieli schlebiać mniej lub bardziej wynaturzonym upodobaniom swoich nowych mecenasów. Ta gwałtowna zmiana musiała być dla wielu artystów i rzemieślinków dramatem i to mocno rozciągniętym w czasie:

„Nim wykształcił się nowy model twórczości artystycznej na północ od Alp musiał jednak upłynąć cały wiek, a przez ten czas istniała nieprzerwanie świadomość zagrożenia. W znamienny sposób ta kwestia istnieje u Durera. Durer przede wszystkim akcentuje fakt, iż malarstwo - jako wysoki stopień umiejętności – jest darem od Boga. Teza ta przetrwała w polemikach do XVII wieku”.

Ja mam wrażenie, że cała zalatująca artystyczną golizną twórczość Łukasza Cranacha Starszego jest jedną wielką polemiką z tą tezą wielkiego artysty. Cranach stawia nową, golusieńką jak nowo narodzone niemowlę tezę, że sztuka opuściła boski raj i jest w stanie samodzielnie i świecąc golizną, kroczyć nową drogą w stronę nowych bożków - pieniądza i tych, którzy nim dysponują, czyli mecenasów. Żeby ich zdobyć, wystarczyło w niech rozniecić grzeszną iskrę zaspokojenia „innych zmysłów”. A potem już tylko trzepać masę (obrazów) i kasę nie oglądając się na Durera i jego rojenia o darze od Boga.

Kilka ostatnich stron książki Michalskiego obfituje w ciekawe stwierdzenia. Oto jedno z nich:

„Pod koniec wieku XVI w środowisku saskim istniało wyraźne poczucie, iż protestanci muszą roztoczyć opiekę nad kulturą, by przeciwdziałać oskarżeniom o wrogi kulturze ascetyzm”. (s.313)

Cranach pokazał nam pierwsze ponętne niczym rajskie jabłka owoce tego mecenatu. Oskarżeń o ascetyzm wysuwać na pewno nie możemy. Natomiast powinniśmy zanotować, że w owym braku ascezy chętnie uczestniczy także błazen.

La Bocca della Verità (1525-28) Lucasa Cranacha Starszego, sprzedany na aukcji Sotheby's w 2015 roku, był jednym z ostatnich wielkich dzieł tego artysty pozostających w rękach prywatnych źródo: https://www.theartnewspaper.com/2018/07/31/from-the-archive-why-the-art-world-is-crazy-about-cranach

Pozostaje do rozstrzygnięcia jedynie wrogość kulturze.

Może nasze wątpliwości w tym względzie rozwieją się, gdy spojrzymy w oczy Albrechta Hohenzollerna.

Łukasz Cranach Starszy, Albrecht Hohenzollern

Na pewno dostrzeżemy w nich bezbrzeżną chęć otoczenia kultury opieką, która kazała mu troszczyć się o zdolnego młodzieńca Janka Kochanowskiego. Na pewno zobaczymy w nich chęć oddalenia oskarżeń o protestancki, wrogi kulturze ascetyzm. Może uda nam się w nich dostrzec głębię przemyśleń o zaletach państwowego mecenatu. Być może ujrzymy w nich także iskrę chęci do zaspokojenia cranachową twórczością owych „innych zmysłów”, tak pięknie przywołanych przez panią Małgorzatę będącą bez wątpienia "członkinią dworu" admiratorów Łukasza Cranacha Starszego.

Ja tym członkiem nie jestem. Ja wolę Durera i innego wielkiego renesansowego Mistrza, o którym będzie tu jeszcze mowa.

Większosć obrazóe Cranacha zciągnięta z wiki lub innych domen publicznych (muzea)

C.D.N.

Tu link do innych ciekawych książek z biblioteki Betacoola, sprzedaż których pomaga Władkowi - Magistrowi Sztuki, którego satn zdrowie na razie bardzo go od tej sztuki oddala.

Cykl Requiem dla błazeństwa:

Requiem dla błazeństwa. Część 1 - Od przypadku do przypadku, aż do Znaku

Requiem dla błazeństwa. Część 2 - O przekleństwie rzeźby wiecznie żywej

Requiem dla błazeństwa. Część 3 - Lustra i znaki

Requiem dla błazeństwa Część 4. Mistrzunio i Małgorzata

 

 

---

tagi: kościół  malarstwo  mecenat  protestantyzm  pornografia  albrecht hohenzollern  stręczycielstwo  xvi wiek  tabu  obrazoburstwo  nagość  łukasz cranach starszy  erotyka  arytści 

	Alfatool
	23 marca 2024 13:54

61     1253    10 zaloguj sie by polubić