dedykuję Pioterowi

Co tu dużo gadać – lubię zwiedzać muzea. Równie chętnie te nigdy wcześniej nie oglądane, jak i te które już dobrze znam. Odwiedzam je, bowiem jestem ciekaw, co się zmieniło jeśli chodzi o wystawę, sposób opowiadania. Intryguje mnie, co tym razem zostało wyeksponowane, a co poszło w kąt. Równie istotne jest moje postrzeganie i odpowiedź na pytanie, czy jestem w stanie w starych eksponatach dostrzec coś nowego, czego jak dotąd nie zauważałem.

Muzeum, które zwiedzałem i zwiedzam w miarę regularnie jest niewielka placówka zlokalizowana w zabytkowym budynku ratusza w Mrągowie. Przez wiele ostatnich lat funkcjonowała ona w oparciu o dość prosty schemat, czyli jedną część ekspozycji stanowiła jakaś wystawa tematyczna, drugą wystawa związana z regionem, która głównie opierała się na ekspozycji pobitych garów, czyli „skorup pradawno-użytkowych”. Równie chętnie eksponowano w Mrągowie i to od całych dekad wyroby mniej lub bardziej zaawansowanej metalurgii. Z tego co pamiętam za szczyt kunsztu i muzealnej chwały, uchodziły kolczyki z brązu kształtem przypominające zwiniętego węża, który to układ przestrzenny, przypominał jako żywo to, co dzieciaki lepiły plasteliny w pierwszych klasach podstawówki.

Z wystaw - tych zmiennych - pamiętam z muzeum w Mrągowie celebrę 500-lecia protestantyzmu (2017), a także późniejszą ekspozycję dotyczącą tematu repatriacji. Podczas zwiedzania dawało się odczuć, że od czasu komuny i klepanego wówczas na blachę hasła, że: „myśmy tu nie przyszli, myśmy tu wrócili”, wiele się zmieniło i że sprawy przynależności, przemieszczeń i ewentualnych powrotów, są dużo bardziej złożone niż zawartość repatriacyjnego wagonu, czy kufra, w którym trzeba było pomieścić cały dobytek. Nota bene taki wielki kufer nadal stoi na stryszku w moim rodzinnym domu, otoczony zaklęciami, by już nigdy nie musiał służyć w żadnych życiowych podróżach.

Ale wróćmy do mrągowskiego muzeum i do mojej ostatniej w nim wizyty. Niedługo po rozpoczęciu zwiedzania stanąłem przed gablotą i już pierwszy rzut oka upewnił mnie, że mam przed sobą prawdziwy skarb.

Oto przed moimi oczami pojawiły się złote i strebrne artefakty upiększone delfinami,

i lwami.

Jeden z eksponatów kształtem przypominał sępa.

Wszystkie wymienione zwierzaki w przyrodzie Mazur nie występują. Wydawałoby się, że w czasach starożytności i wczesnośredniowiecznych stworzenia te były także lokalsom zupełnie nieznane. Kunszt wykonanych przedmiotów w porównaniu z dotychczas podziwianą topornością zwijek z brązu świadczył o tym, że w przedmioty na pewno nie powstały w pramazurskich pracowniach jubilerskich.

O nieprzeciętnej wręcz wyobraźni artysty, niech zaświadczy inny niewielki kawałek srebrnej blaszki, który ukazuje niezwykłe złocone stwory rodem z jakiegoś starożytnego bestiarium.

Jeden z pracowników muzeum bezbłędnie wychwycił mój „opad szczeny” i szybko pośpieszył z objaśnieniami. Przyznam, że byłem tak oszołomiony widokiem maleńkich rozmiarem, lecz bez wątpienia wielkich jeśli chodzi o archeologię odkryć, że nie byłem w stanie zapamiętać wszystkich szczegółów dotyczących odkrycia. Już pobieżne oględziny wskazywały na to, że artefakty przybyły na Mazury, dawno, z daleka i raczej z nie byle kim.

Pod czaszką utkwiła mi jednak nazwa miejscowości, w której dokonano znalezisk. Nie było to zbyt trudne, bo skarb odkryto w Czaszkowie. I tu moje pierwsze wielkie zdziwienie - nikt w opisach tego odkrycia nie zainteresował się etymologią tej jakże ciekawej nazwy miejscowości.

Wstukując frazę „skarb z Czaszkowa” bez trudu uzyskacie sporą listę artykułów i materiałów filmowych, które opowiadają barwnie i w sposób niemal filmowy o setkach unikatowych ozdób pochodzących z III-V wieku naszej ery wykonanych ze szlachetnych kruszców i elementach uzbrojenia odnalezionych w jeziorze Nidajno.

Taką oto fabularną narrację proponują oficjalne strony poświęcone nauce w Polsce:

„Środek nocy. Na jeziorze widoczne są płonące tratwy - na nich połyskują w igrających płomieniach miecze, oszczepy i ozdoby wykonane z cennych kruszców. Na brzegu grupa wojowników wznosi modły do bogów - tak można wyobrazić sobie okoliczności złożenia kilkuset bezcennych przedmiotów na dnie jeziora Nidajno na Mazurach”.

Z tychże stron dowiadujemy się także o bardzo romantycznych zwyczajach Germanów, którzy przed wiekami byli zupełnie pozbawieni zmysłu praktycyzmu i chęci bogacenia się na przedmiotach ludzi umarłych. Przyznaję, że bardzo kłóciło się to z wizjami, którymi tuczono mnie w czasach naiwnej młodości. Kiedy jednak wnikniemy w nieco dokładniej w naukowy przekaz, to okaże się, że opisane zwyczaje były charakterystyczne dla Germanów ale bardziej tych z południowej Skandynawii:

„Deponowanie broni i kosztowności w bagnach i zbiornikach wodnych było typowym starożytnym obyczajem Germanów - znanym głównie z terenów południowej Skandynawii – przekonuje w rozmowie z PAP kierownik wykopalisk w Czaszkowie dr Tomasz Nowakiewicz z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Archeolodzy spodziewali się odnaleźć ślady po podobnych praktykach w Polsce na terenie Pomorza. Tak też się stało w miejscowości Lubanowo. Wcześniejsze odkrycia z tego obszaru były dokonane przypadkowo i naukowcy nie posiadają ich pełnej dokumentacji, więc nie są dla nich wiarygodne.

\"W przypadku Pomorza podobne ślady można wytłumaczyć łatwiej, ponieważ ziemie te były zamieszkiwane wówczas przez Germanów, ale ówczesne Mazury były zasiedlone przez Bałtów. Dlatego odkrycie takiej formy rytuału bardzo nas zaskoczyło\" - opowiada PAP Nowakiewicz.

Bałtowie byli ludem zamieszkującym południowo-wschodnie pobrzeże Bałtyku. Ich obecnymi przedstawicielami są Litwini i Łotysze (a do średniowiecza byli nimi także Prusowie – w starożytności zwani Estiami). Byli znani Rzymianom - ich obecność została odnotowana w źródłach pisanych głównie z tego względu, że dostarczali do Italii drogocenny bursztyn. W promieniu kilkudziesięciu kilometrów od Czaszkowa archeolodzy odkryli do tej pory wiele miejsc - osad i cmentarzysk, użytkowanych przez Bałtów w 1 poł. I tysiąclecia n.e. Bez wątpienia Pojezierze Mrągowskie było wówczas kwitnącą krainą (wytłuszczenie moje) – przekonują naukowcy.

\"Jesteśmy pewni, że broń trafiła do wody nie w wyniku działań zbrojnych, bo była rytualnie zniszczona - przepalona, pocięta, połamana i zgięta - podobne praktyki znane są z podobnych miejsc ceremonialnych w Skandynawii\" – przekonuje współprowadząca wykopaliska w Czaszkowie dr Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk”.

No cóż. Jako rodowity mrągowianin poczułem się bardzo mile połechtany wiadomością, że i przed wieloma wiekami mieszkańcy egzystowali tutaj w „kwitnącej krainie”.

Szperając jednak w sprawie czaszkowskiego skarbu nieco głębiej, znalazłem w artykule pani Agnieszki Krzemińskiej takie oto twierdzenia:

„Zamieszkujący Mazury Bałtowie nie mieli w zwyczaju umieszczać w jeziorach depozytów broni, jak od ostatnich wieków przed Chrystusem czyniono w świecie skandynawsko-germańskim. Archeolodzy kojarzą go z obyczajowością wojowników tworzących doskonale wyszkolone drużyny, które od przełomu er zaczęły robić w Europie coraz większe zamieszanie, aż w końcu ruszyły na południe, by zagrozić Imperium Rzymskiemu. Przypuszcza się, że wojownicy po wygranej bitwie wrzucali do jeziora symbolicznie „zabitą” (pogiętą, połamaną i spaloną) broń pokonanych, którzy w ten sposób nie mogli już im więcej zagrozić. Czy tak było też nad Nidajnem?”.

I dalej:

„– Od schyłku III do VII w. w grobach mazurskich nie ma broni, być może jezioro czaszkowskie było jednym z wielu miejsc, gdzie ją topiono? Bierzemy także pod uwagę możliwość odprawiania nad Nidajnem pewnych rytuałów związanych z uroczystościami pogrzebowymi wojowników. Oznaczałoby to, że germański zwyczaj topienia broni połączono tu z lokalnymi zwyczajami pogrzebowymi Bałtów. Mielibyśmy zatem przykład synkretyzmu kulturowego i sytuację bez jakichkolwiek analogii – zastanawia się dr Rzeszotarska-Nowakiewicz”.

Teraz wypadałoby na podstawie uzyskanych informacji wyobrazić sobie życie w owej „kwitnącej” krainie.

Otóż mamy w niej jakiś germańsko-skandynawskich wojowników, a obok nich Bałtów. Ci ostatni uznają oręż za element funeralnie niepożądany. Oczywiście możemy się jedynie domyślać dlaczego broni w grobach nie ma. Może była dla Bałtów sakralnie nieistotna, bowiem nie byli wojownikami. Istnieje też mniej prawdopodobna opcja, że ich broń była wykonana z materiałów archeologicznie niewykrywalnych, czyli takich, które nie przetrwały do dziś. Dajmy na to z nietrwałego drewna, konopnego sznurka lub skórzanego rzemienia.

Możemy też (chyba?) wziąć pod uwagę opcję, która jako żywo przypomina dzisiejszy cywilizacyjny model zarządzania bronią, a więc założyć, że to realna władza decyduje o tym, kto ma dostęp do broni, a kto nie. Dlaczego zatem nie przyjąć, że obecność germańskich wojowników na danym terenie wiązała się z wprowadzonym przez nich zakazem posiadania broni pośród dużo mniej zaawansowanych technologicznie lokalsów. Jak pokazuje dzień dzisiejszy, taki model niesłychanie ułatwia prowadzenie rządów, więc niby dlaczego zakładać, że nie był powszechny on w czasach „romantyczności” Germanów z południowej Skandynawii. Wszak wtedy niezależnie od tego, czy zmilitaryzowane drużyny zarządzały handlem bursztynem, czy handlem niewolnikami, czy też organizowały zbrojne siły reagowania na obrzeżach Cesarstwa Rzymskiego, limitowany dostęp do broni znacznie by ułatwiał tę działalność, bo praktycznie wykluczał lokalne bunty. Wymiana handlowa mogła się więc toczyć w miarę bezpiecznie i w zakresach geograficznych i cenowych narzucanych przez zbrojne ramię elit. Gdyby natomiast chodziło o model niewolniczy, to mielibyśmy do czynienia z pacyfistyczną hodowlą siły roboczej ubogacanej lepieniem garnków i wyplataniem tekstyliów. W świetle archeologicznych badań ten idylliczny, by nie rzec „kwitnący” stan, mógł trwać całe wieki ale z jakichś względów uważany jest przez badaczy za tak nieprawdopodobny, że żaden z nich nie wysuwa nawet takiej hipotezy.

Pojawi się oczywiście pytanie, dlaczego tak hipotetycznie odarci przeze mnie z romantyczności, a bardzo „upraktycznieni” Germanie, mogli decydować się na niszczenie broni i topienie tak wspaniałych artefaktów. Żeby nieco odromantycznić tę kwestię musimy sięgnąć do kolejnych faktów o wydobytych przedmiotach, ustalonych przez naszych naukowców i ich przypuszczeń:

1: „Niektóre z nich wyglądały, jakby po przepaleniu na stosie włożono je do worka lub owinięto tkaniną i wrzucono do jeziora, ale czasami resztki drewnianych konstrukcji mogą sugerować, że już przepalone przedmioty kładziono na podestach lub platformach i dopiero wówczas je topiono – mówi dr Rzeszotarska-Nowakiewicz”.

2. „Wspaniałe miecze czy złocone pasy mogły być w użyciu przez kilka pokoleń, a zatem trafiły do jeziora po kilkudziesięciu lub więcej latach od czasu ich wytworzenia”.

3. „Przypuszcza się, że wojownicy po wygranej bitwie wrzucali do jeziora symbolicznie „zabitą” (pogiętą, połamaną i spaloną) broń pokonanych, którzy w ten sposób nie mogli już im więcej zagrozić. Czy tak było też nad Nidajnem?”.

Zacznijmy od ostatniego „archeologicznego” wykopaliska, czyli cytatu numer 3. W pramazurskiej „kwitnącej” krainie powinna była się odbyć jakaś bitwa i (rozbierając to zdanie logicznie) „Germanie” powinni ją wygrać. Mało zaawansowanym technologicznie i zbrojeniowo Bałtom nie powinno się to przecież udać, ale nawet gdyby, to po co mieliby oni rozstawać się z kunsztowną zdobytą podczas bitwy bronią? Umówmy się, że przejmowanie rytuału od wcześniej ukatrupionego Germańca raczej nam do układanki nie pasuje. Jest też opcja, że na dzikich skrajach imperium odbyła się walka między Germanami i kimś innym niż Bałtowie. Pojawia się więc pytanie z kim dysponującym tak zdobioną bronią mogli tę bitwę toczyć i wygrać „Germanie z południowej Skandynawii”, żeby potem te skarby rytualnie utopić? Przecież nie ciągnęli zdobytej na wrogach broni przez pół Europy, żeby je chlupnąć w jeziorku na Mazurach położonym koło niczego?

Może klucza do zagadki należałoby szukać w cytacie numer 2? Broń i jej zdobienia używana przez pokolenia (umówmy się, że widząc te zdobienia, też byśmy o nią nielicho dbali) była materialnym śladem człowieka, jego rodu i jego przynależności. Wyobraźmy sobie, że ktoś bardzo znaczący dotarł na krańce kontrolowanego przez zbrojne drużyny świata i chciał ubić duży interes. Tyle, że coś mogło pójść nie tak i zamiast interesu ubito biznesmena i jego eskortę. Towar i pieniądze nie nosiły „indywidualnych znamion”. Broń – jak najbardziej. Żeby zatrzeć ślady „incydentu” należało ją zniszczyć (by była bezużyteczna, a jej ponowne użycie nie wchodziło w rachubę) i zatopić. Gdyby rozbójniczy proceder był nieco bardziej powszechny i nie ograniczał się do incydentu, to wyznaczenie „dziupli do anonimizacji i anihilacji” broni (pod młot, do ognicha, do wora i na podpalonej tratwie do jeziora) wydatnie zmniejszało prawdopodobieństwo udowodnienia procederu.

Przyznacie jednak, że w takich okolicznościach, wraz ze starożytną bronią znika jednak bezpowrotnie aura romantyczności Germanów z południowej Skandynawii, którzy stają się nieco złowieszczy i do bólu, by nie rzec do cudzej grobowej deski praktyczni.

To są oczywiście amatorskie i zupełnie nienaukowe dumania nad gablotą pełną ciekawych eksponatów i wypadałoby je czymś podeprzeć.

Dlatego muszę się pochwalić innym znaleziskiem, które choć odrobinę moje prymitywne hipotezy uprawdopodobni. Oto gdzieś na morskich pograniczach dzisiejszej Estonii odnaleziono pradawne łodzie wyładowane ciałami 41 wojowników. Te trupy zawleczono na dwa statki i poprzesypywano ziemią. Badacze twierdzili, że był to oczywiście pochówek rytualny, bo pochowanym towarzyszyły liczne kości bardzo różnych zwierzątek i broń. Tytuł wpisu w wikipedi rozwiewa wszelkie wątpliwości - Pochówek łodziowy w Salme.

Otóż ten pochówek był moim zdaniem, jak na działania rytualne nieco dziwnie umiejscowiony:

„Uwzględniając zmiany poziomu morza łódź była pierwotnie położona około 1,2 metra nad poziomem morza, około 100 metrów od jego brzegu”.

Pierwsze co mi przyszło do głowy, to teoria, że ktoś zarządzający jakimś sporym biznesem przeciwstawił się skutecznie zbrojnej napaści, po czym przetransportował trupy pokonanych na lądzie napastników na ich łodzie, które chciał dociążyć, by je zatopić, czyli pozbyć się dowodu zbrodni i odsunąć od siebie wszelkie podejrzenia. Być może miał zamiar przyśpieszyć wysłanie okrętu na dno transportując na pokład wypełniony trupami dużą porcję żaru i popiołu z ogniska, w którym poniewierały się nie dopalone kości zwierząt.

Cóż mogę rzec - widocznie tym razem teoria pochówku rytualnego nieco za bardzo kłóciła się z okolicznościami i z odkrytymi szczegółami. W każdym razie wikipedyczny wpis od pogrzebowego „rytuału” nieco się dystansuje. Zerknijmy:

„Pierwotnie archeolodzy skłaniali się do hipotezy, że Skandynawowie udali się ze zbrojną misją z planem opodatkowania ówczesnych mieszkańców Saremy, jednak zostali odparci, po czym poległych napastników pochowano wedle rytuału skandynawskiego”.

W późniejszych publikacjach przeważa pogląd, że Swearowie stanowili misję o charakterze dyplomatycznym i handlowym, podróżującą w eskorcie elitarnego oddziału wojowników, która została zaatakowana i zwyciężona przez konkurentów do kontroli nad bałtyckimi szlakami komunikacyjnymi, zapewne Gotów”.

To podsumowanie nielicho mnie skonfudowało, bowiem chyba (?) świadczyłoby o tym, że synkretyzm rytualno-funeralny przeniósł się tym razem z Germanów zwanych tu Swearami na Gotów i że to Goci wyprawili Wikingom „rytualny” pochówek. Ale musimy przyznać, że odprawianie rytuałów sto metrów od linii brzegowej musiało wymagać od Gotów nielichego samozaparcia, by nie rzec religijnego fanatyzmu.

Na podstawie ostatniego wikipedycznego zdania bez wątpienia możemy jednak stwierdzić, że o kontrolę nad szlakami toczyły się zaciekłe boje, a rzezi na „elitarnych oddziałach” nie mogli dokonać słabo wyposażeni lokalsi.

Zdanie to świadczy też chyba o tym że, romantyczne historie i teorie, mogą jednak przegrywać z opowieściami, w których króluje praktycyzm. Rytuały przegrywają z konkurencją, kontrolą szlaków, czyli biznesem. Możemy sobie tylko wyobrażać jak bardzo „kwitnąco” wyglądało życie zacofanych metalurgicznie i nie mogących się skutecznie bronić lokalsów w krainach przeczesywanych przez elitarne oddziały wojowników dysponujących drogą bronią, która była tak cenna, że przechodziła z pokolenia na pokolenie, albo ginęła w toniach akwenów, by nie ściągnąć czyjejś zemsty. Ja oczywiście teorii o rytuałach pogrzebowych Wikingów nie staram się obalić. Raczej apeluję o nieco ostrożniejsze jej używanie.

Stojąc nad tymi skarbami dumałem także o tym, co odkryją archeolodzy za dajmmy na to 2 tysiące lat i co napiszą o współczesnych pochówkach? Załóżmy (czysto hipotetycznie i nieczysto pesymistycznie), że któregoś dnia ogromny elektroniczny impuls spowoduje, że wiedza zgromadzona w internecie po prostu „wyparuje”, a kilka udoskonalonych bomb obróci w perzynę największe miasta. Po wiekach archeologowie zaczną rozgrzebywać pradawne cmentarze i odkryją i odczytają nielicznie zachowane książki i to na dodatek te pochodzące z prowincjonalnych publicznych bibliotek? Jakież to naukowe teorie mógłby zrodzić taki hipotetyczny stan?

Zapewne obowiązywałaby narracja, że w grobach z przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia znajdujących na terytorium niegdysiejszej Polski nie odkrywa się broni. Kto nią dysponował? Otóż zachowane egzemplarze oznaczone cyrylicą i językami krajów Europy Zachodniej świadczą, że przygniatająca większość uzbrojenia należała do wschodnich Słowian z dużą domieszką genów mongolskich, a pozostała część do plemion anglosaskich i germańskich. W związku z tym należy przypuszczać, że plemiona tubylcze były nastawiono do przybyszów bardzo pokojowo, a ludy ościenne dbały o harmonijny rozwój i bezpieczeństwo tutejszych szlaków handlowych.

Tubylcza ludność żyła w kwitnącej krainie, a w czasie wolnym od pracy, zajmowała się czytaniem powieści o miłości; lekturą fantastycznych wręcz sag z przeszłości gęsto opatrzonych wizerunkami cycatych odzianych w lemparcie skóry i uzbrojonych po zęby kobiet; historiami o wykrywaniu sprawców zbrodni i działalności przestępczej, których prowodyrami byli zazwyczaj przywódcy religijni i kapłani.

Znaleziono na tych terenach także datowane na XX-XXI wiek masowe groby ze szkieletami i czaszkami podziurawionymi kulami. O dziwo skrupulatne badania wykazały, że w czaski strzelano od tyłu, a szkielety nosiły ślady kul wystrzeliwanych od przodu.

Badacze wysuwają tezę, że od czasu do czasu miały tu miejsce okrutne mordy rytualne. Najprawdopodobniej lokalni duchowni ściągali za pomocą bogactw zdobytych w wyniku przestępstw i nadużyć, uzbrojone grupy plemion ościennych. Te ściągane z zachodu preferowały rytuały polegające na stawianiu pokonanych, śmiercią oko w oko, a te "zaproszone" ze wschodu wręcz odwrotnie. Odpowiedzialność sprawcza spada najprawdopodobniej na kapłanów. Rytuały rozpoczynały się zapewne od palenia bibliotek zawierających niewygodne dla duchowieństwa treści, a kończyły masowymi i okrutnymi mordami ludności buntującej się przeciw władzy i niegodziwościom kasty kapłańskiej, którym to buntom przewodziły dzielne i odziane w centkowane skóry kobiety.

No i jak? Czyste fakty, w dodatku opatrzone rytualną naukową hipotezą!

---

tagi: archeologia  germanie  wikingowie  mazury  goci  muzeum w mrągowie  skarb z czaszkowa  rytuał pogrzebowy  uzbrojenie  teorie naukowe  groby 

	Alfatool
	27 maja 2024 14:56

30     990    15 zaloguj sie by polubić